Helîm Yûsiv

Detpêkê, zelalkirina çend xalan:

Mebesta min ji nifşê nû, nifşê me ye, ew nifşê ku di navbera salên 1990 heta 2010’an de bi nivîsandina roman, çîrok û helbesta kurmancî re mijûl e.

Zarokê bêjî, ew zarok e yê ku diya wî tê naskirin, lê bavê wî nayê naskirin, anku “bê bav e.” Di civaka me de, ev peyv wekî dijûn, sixêf, tê bikaranîn.

Jixwe di civakeke nexwendî û ji zimanê xwe dûrketî de, nivîskarê wî zimanê “ku bi kêrî tiştekî nayê” wê mîna bêjiyekî ku bi kêrî tiştekî nayê bê nirxandin.

Mebesta min ew e, ku “dê” ya me, dikare wêjeya kurdî an jî zimanê kurdî be, anku diyeke naskirî ye. Lê “bav”, bi gotineke din, pişt, xwedî ..li meydanê nîn e. Ew bav dikare dewlet be, dezgeh be, partî be, an jî aliyek xwedî îmkanên aborî be, dibe jî ku xwendevan be.

Ji bo vî nifşê ku bi nivîsandina romana kurmancî -ku mijara me ya vê nivîsê ye- mijûle, yek ji van “bavan” heye yan tune ye?

Em ê di vê nivîsê de, bi mînak û şîroveyan, li bersiva vê pirsa wêjeyî û siyasî bigerin.

Romanivîsên destpêka pêvajoyê (1930 – 1980)

Dema mirov li pêvajoya wêjeya kurdî ya van sed salên dawiyê binêre, yekemîn xala ku bala mirov dikşîne ew e ku ev wêje bi temamî ji nav kûrahiya siyasetê derketiye, wisa jî heta qirikê di nav siyasetê de maye. Ev diyarde mirov vedigerîne çavkaniyên xwe ku ew jî paşxaneya dîrokî, cografî, civakî û siyasî ya ku rewşa kurdan ya siyasî û parçebûna Kurdistanê di nav çar dewletan de bi xwe re anî. Bi awayekî ku kurd di nav dewlet, milet, welat û zaravayên cuda de hatin parvekirin. Hemû hewildanên wan yên civakî, siyasî û wêjeyî, roman jî di nav de, xwe dispêrin yek çavkaniyê ew jî ev e, têkoşîna kurdan ya siyasî ji bo bidestxistina mafên xwe yên rewa. Girîngtirîn rûdanên siyasî yên vê demê li Rojhilat damezrandina Komara Kurdistanê li Mehabadê bû, 1946 û hilweşandina wê ya piştî yazdeh mehan. Li Başûr jî şoreşa rezbera 1961’ê heta 1975’an ya bi serokatiya Mela Mistefayê Barzanî bû. Ji bo kurdên li Kafkasyayê jî bandora ramanên Şoreşa Oktobera 1917’an û damezrandina Sovyetê bû.

Ji ber vê, eger em li jînanîgarî û berhemên romanivîsên damezrênerên vê pêvajoyê hûr bibin, her sê navên sereke yên ku di navbera salên 1930 heta 1980’an de tên beramberî me ev in: Erebê Şemo, Rehîmê Qazî û Îbrahîm Ehmed.

Erebê şemo: Endamê Komîta Navendî ya Partiya Komonîst ya Ermenistanê bû.(1)

Rehîmê Qazî: Endamê Komîta Navendî ya Partiya Demokrata Kurdistana-Îranê bû.(2)

Îbrahîm Ehmed: Yek ji Serokên Partiya Demokrata Kurdistana-Iraqê bû.(3)

Hêjayî gotinê ye ku naverokên her sê berhemên wan jî heta radeyeke mezin di bin bandora vê mijûliya wana siyasî de mane.

Wekî tê zanîn yekemîn romana kurdî “Şivanê Kurmanca” ya Erebê Şemo ye ku di navbera salên 1030 û 1935’an de hatiye nivîsandin û weşandin. Ew wekî bavê romana kurdî tê binavkirin.

Li pey wê qonaxê, di navbera salên 1950 û 1970 an de li Kurdistanê, li Başûr romana “Jana gel” (4) ya Ibrahîm Ehmed û li Rojhilat romana“Pêşmerge” (5) ya Rehîmê Qazî wekî romanên wê qonaxê têne naskirin. Her wisa romanên Eliyê Evdirehman, “Xatê” (1959) û “Gundê Mêrxasan” (1968) (6) û romana Heciyê Cindî “Hewarî” (1967) di wan salan de li Yêrîvanê-Ermenistanê hatin weşandin.

Xalên hevbeş di navbera her sê romanan (Şivanê Kurmanca, Jana Gel, Pêşmerge) û her sê nivîskarên wan de ew in ku hem berhemên wan, ji hêla naverokê ve, di bin siya siyasetê de ne û hem jî ew bixwe di pileya herî jor ya hêzên siyasî de cih digirtin. Bi gotineke din, roman di jiyana wan de ji pirojeyeke wêjeyî bêhtir mîna alaveke siyasî dihate nirxandin. Di ber karên xwe yên siyasî re dest davêtin nivîsandina romanê. Bi awayekî ku bîr û baweriyên xwe yên siyasî rasterast li romanên xwe bar dikirin. Di vê çarçovê de, hinekî rewşa Heciyê Cindî û Eliyê Evdirehman cuda ye. Malbata Eliyê Evdirehman ji wanê bar dike Qafkasyayê. Li wir li Yêrîvanê xwendina mamostetiyê diqedîne. Ew wekî leşkerekî di nav refên artêşa sor de tev li şerê cîhanê yê duyem dibe. Li Bakuyê jî xwendina pedagojiyê diqedîne. Ji 1955’an de heta mirina xwe 1994 wekî redaktorê rojnameya Riya Tezeyê dixebite. (7). Wisa xuyaye ku, beşa mezin ji jiyana xwe wekî rojnameger kar kiriye. Jiyana Heciyê Cindî jî ku malbata wî ji aliyê Qersê barkiriye Kafkasyayê û li wir pedagojî û fîlolojî dixwîne û jiyana xwe bi karê rewşenbîrî û çandî derbas dike. Ji rojnamegeriyê hetanî bi karê radyo, hetanî bi amadekirina alfabeya kirîlî ji bo kurdî û her wisa.

Xala hevbeş di nav van her pênc berhemên dîrokî yên girîng de ew e ku hemû piştî salên heftêyî (1970) bi kurmanciya tîpên latînî derketin. Tev ku yekem çapa “Şivanê Kurmanca” bi kurmanciya tîpên latînî hatibû weşandin (9), lê bi alfabeya kurdên Sovyeta berê derketibû ku hinekî ji alfabeya me ya niha cuda ye.

Di van salan de çend romanên din yên Erebê Şemo derketin: “Jiyana bextewar” (1959), “Dimdim” (1966) û “Hopo” (1969).

Rawestgeheke girîng: Hawar:

Girîngtirîn rûdana dîroka kurmanciyê derketina kovara Hawarê 1932 – 1945 û berhemên nivîskarên wê bûn. Mîr Celadet Elî Bedirxan jî di nav de, hema hema hemû nivîskarên wê birêveber û çalakvanên siyaseta kurdî bûn û piştî şikestina şoreş û serhildanên kurdên bakur berê xwe dabûn Binxetê – Sûriyê-. Li wir jî gelek ji wan dîsa bûn serok û birêveberên tevgera siyasî, bi taybetî Osman Sebrî û Nûredîn Zaza ku serokatiya tevgera siyasî ya kurdên (Sûriyê) kirin. Yan jî ji Binxetê beşdarî tevgera siyasî û çekdarî ya kurdên Bakur dibûn. Wekî mînak, piştî şikestina Serhildana Şêx Seîdê Pîran ya 1925’an bi her awayî hewildan ku tev li Şoreşa Agirî ya Îhsan Nûrî Paşa ya 1930’î bibin. Di vê çarç ovê de rêxistina Xoybûn 1927-1947 ya serxwebûna Kurdistanê dixwest bi destê wan hate damezrandin. Bi têkçûna hewildanên wan ên siyasî re dest bi karê wêjeyî û çandî kirin. Ji bo hinekan ji wan jî ev karê wêjeyî şêweyek ji şêweyên berdewamiya karê siyasî bû. Anku tenê ji bo pêkanîna armancên siyasî dest davêtin karê wêjeyî. Bi vî awayî wêjeya kurmancî, bi helbest û çîrokên xwe, bi nivîs û serpêhatiyên xwe, bi ziman û alfabêya xwe, li ser destên wan rewşenbîrên ku ji qada siyasetê dihatin, hate holê.

Wisa tê xuyakirin ku ne tenê roman, belê wêjeya kurdî bi giştî, bi taybetî ya kurmancî, berhemek ji berhemên siyasetmedarên kurd û siyaseta kurdî bû. Heta dawiya vê qonaxê jî wêjeya kurmancî mîna balindeyeke birîndar di nav derbên dagîrkerên Kurdistanê de, bi zor û zehmetî, bi destê têkoşerên kurd ji mirinê dihate rizgarkirin. Raste, dihat rizgarkirin, lê ji ber ku ew rizgarkirin û berdewamî bi destên têkoşerên qada siyasî bûn, ne bi destên têkoşerên qada wêjeyî bûn, ev wêje hem lawaz, hem jî ji sûdwergirtina ji pêşketinên teknîkî yên girêdayî form û honandinê yên di wêjeya cîhanê de hatibûn holê, bê par mabû.

Mirov dikare bibêje ku siyasetê roleke du alî lîst. Ji aliyekî de roleke erênî bû ku, di parastina ziman û damezrandina alfabe û nivîsandina berheman de bi dîmen dibe. Aliyê neyênî yê mijarê jî ew e ku wêjeya kurdî mabû dîl û hêsîra mijarên siyasî û bi çavê alaveke siyasî lê dihat nêrîn, ne ku bi çavin wêjeyî û hunerî. Tunebûna pisporên wêjeya kurdî, yên ku karê rêxistinî û siyasî yên rojane nekin, zirareke mezin gihande asta hunerî ya berhemên wêjeya kurdî. Her wisa ev bandor li cem salên heştêyî jî nehate rawestandin. Rola siyasetê her ku çû zêdetir bû, lê reng û awayê xwe guhert. Ji bo ev nirxandin zelal bibe, divê mirov vê pêvajoyê, bi taybetî di warê romanê de, bişopîne.

….......

Dý xeleka bê de, ez ê behsa romanývîsên ku dý navbera salên 1980-1990’î de derketýne, býkým.

….............................................................................................................................................

Ev nivîs di kovara “W” yê, hejmar31’ê de, di dosyeya li ser romana kurdî de, hatiye weşandin.

　

　

　

 

Jêder:

1) Romana „şivanê Kurmanca“ ya Erebê şemo, amadekar Mistefa Aydogan, weşanên Lîs, rûpel 4.

2) Romana Pêşmerge, weşanên Nûdem, ç apa sêyem, 1997.

3) Romana Jana gel, ç apa yekem, wergêr Elî şêr, weşanên Apec, Stokholm, 1992.

4) Jana gel: Di pêşgotina vê romanê de hatiye nivîsandin( Nivîsandina vê romanê digihêje sala 1956 an,lê aloziya zeman wisa lê kir ku piştî deh - yazde salan bê belavkirin...Rûpel 9, Kemal Fuad, li başûr, 21.10.1971 dane ya kurmancî ya bi tîpên latînî,ji wergera Elî Şêr -Apec-1992).

5)Pêşmerge: Ev roman di sala 1960 î de,li Êrîvanê.Di sala 1962 an de li Bexdayê, tê çapkirin.Di sala 1964 an de li Bakûyê,bi zimanê Azerî tê weşandin. ( Pêşgotina çapa kurmancî bi tîpên latînî,weşanên Nûdem,Stokholm,1997 kurmancî ya wê:Ziya Avci)

6) Romana Xatê xanim, Eliyê Evdirehman, weşanên Belkî 2004, Istanbul, rûpel : 2.

7) Heman jêder.Rûpel:1.

8) Romana Hewarî, Heciyê Cindî, ji weşanên Lîsê, ç apa sêyem, Amed 2008. Rûpel: 4.

9) Romana „şivanê Kurmanca“ ya Erebê şemo, amadekar Mistefa Aydogan, weşanên Lîs, rûpel..-

　

helimyusiv@hotmail.com

 

Parve bike:

---

---

---

---

---