Dîmenê parçebûn û belavbûna kurdan çawa ye, wisa jî romana kurdî xwe dispêre wî demenê belawela. Ka em li gor sala weşanê, bi mînakan çend romanên vê qonaxê destnîşan bikin:

- Romana Kurdê rêwî ya Seîdê Îbo-1981.

- Romana Xanê ya Birîndar – 1982.

- Romana Soro ya Birîndar - 1983.

- Romana Pala bêşop ya Xemgînê Temê – 1983.

- Romana Hêlîn ya Mahmûd Baksî – 1984.

- Romana Tu ya Mehmed Uzun – 1984.

- Romana Dê û Dêmarî ya Egîdê Xudo – 1986.

- Romana Stokholmê te çi dîtiye bêje ya Bavê Nazê -1987.

- Romana Wendabûn ya Şahînê Soreklî – 1987.(10)

- Romana Zeviyên Soro ya Nûrî Şemdîn – 1988, ku ew bixwe Nacî Kutlay e.

Ev deh roman mînakên vê qonaxê ne. Di nav van nivîskaran de hinek hebûn ku tenê ew roman nivîsandin û rawestiyan, mîna Nûrî Şemdîn. Hinek jî hebûn ku berdewamkirin û hejmara romanên xwe bilind kirin heta heftan, mîna Mehmed Uzun. Hinekên din jî mîna Bavê Nazê û Şahînê Soreklî li kêleka nivîsandina çîrokan, nivîsandina xwe ya di warê romanê de jî berdewam kirin.

Di vê qonaxê de, ji bo naskirina paşxaneya siyasî ya romana kurmancî, mirov neçare ku ji Derbeya Leşkerî ya 1980’yî li Tirkiyê dest pê bike. Di encamê de, piranî yan jî hemû siyasetmedarên kurd ku vê dawiyê, wê wekî nivîskar bêne naskirin, berê xwe dan Ewropa û Îskandînavyayê. Li wê derê, di encama têkçûna partî û rêxistinên xwe yên siyasî de, bi temamî berê xwe dan qada wêjeyê. Li bakurê Kurdistanê jî, bi taybetî bi destpêkirina şerê çekdarî re, dîmena siyasî ya kurdan jî hêdî hêdî zelal bû. Rêxistin û partî hinek hiliyan û neman, hinek jî mezin û berfireh bûn.

Di nav vê xirecira siyasî de, piraniya van siyasetmedarên berê yên bakurî, ku niha nivîskar in, li Swêdê bi cih bûn û bi alîkariya derfetên ku qanûnên wî welatî ji bo zimanê dê, li hember koçberên xwe vedike, kurdan jî karîbû, heta radeyekê, wan derfetan ji bo zimanê xwe bikar bînin.

Bi vî awayî, ji bilî Sovyeta Berê, pencereyeke din jî li zimanê qedexekirî vebû û ew ava romana kurdî ku li Ermenistanê bi ser hev de kom bûbû û di bin qeşa Kafkasyayê de sar mabû, li Swêdê û Ewropayê ji xwe re cihokeke nû dît û dîsa ew pêvajo bi destên wan navên ku me li jor hejmartin dîsa herikî.

Di nav vê gelemşeya siyasî de û bi germbûna şerê azadiyê yê dijwar ku kurdan li dijî dagirkerên welatê xwe dikirin. Bi bilindbûna dengê kilaşnîkof, tang, top û firokên şer re û bi bilindbûna hejmara qurbaniyên ku kurdan ew di riya azadî û serxwebûna xwe re didan, deng bi temamî ji qada wêjeyê biliyabû.

Ji nişke ve, di medya û çapemeniya tirkan û ya kurdan de jî, her gava ku qala wêjeya kurdan, yan jî romana kurdî dibû, navê bi tenê yê dihat gotin her Mehmet Uzun bû.

Ev çi qewimî gelo ku nivîskariya zimanê kurdî, wêjeya kurdî û romana kurdî di navê Mehmed Uzun de hat qurmiçandin û qedandin.

Çawa û çima ev rewşa dûrî rastiyê hate holê, di riya vê şîroveya jêr re, em ê hewil bidin ku li bingeha vî dîmenê çewt û yê ku romana kurdî di hundir wî de hatibû asêkirin de, bigerin. çavkanî jî, bê guman, siyasete.

Mehmed Uzun,
romannivîsê kurd, yan siwarê hespa boz ya dewleta tirk?

Bi têkçûn û vemirandina Şoreşa Êlûnê ya 1961’ê ku li başûrê Kurdistanê bi rêberiya Mele Mistefayê Barzanî dest pê kiribû û siya xwe hetanî 1975’an avêtibû ser her çar parçeyên Kurdistanê, tevgera siyasî ya kurdan li Bakur, bi kelekeleke germ dest bi rêxistinbûnê û livandinê kir. Her çendî destpêk di nav refên çepgirên tirk de be, lê dîsa jî di nav çar pênc salan de, bi dehan rêxistin û partiyên kurdan hatin damezrandin. Di nav van rêxistinan de, bi her awayî şer, pevçûn û nakokiyên mezin hebûn. Lê, hemû di yek xalê de digihiştin hev du, ew jî bikaranîna zimanê tirkî bû. Bi gotineke din, li Bakur, zimanê siyasetê yê kurdan ji destpêkê heta niha her tirkî bû. Li aliyê din ê sînor, li Binxetê (Sûriyê) ku bi temamî kurmancîaxêvin rewşa rêxistinên siyasî yên kurdan hinekî cuda bû, lê zimanê siyaseta kurdî yê nivîskî yê hemû rêxistinên kurd li Rojava erebî bû. Ji rawestandina Hawarê û hetanî 1968’an ku Cegerxwîn kovara Gulistan derxist yek belavok bi kurdî dernediket. Anku zimanê siyaseta kurmancîaxêvan li her du aliyên sînor ne kurmancî bû.

Bi hatina salên 1980 û bi Derbeya Leşkerî re, rê û qedera van rêxistinan û siyasetmedarên ku vê dawiyê wê bibin romannivîs û nivîskar hêdî hêdî zelal dibû.

Hinek ji wan berî wê demê û piraniya wan piştî wê demê berê xwe dan Binxetê, ji wir jî çûn Ewropa û Îskanîdavyayê. Gelek ji wan di girtîgehên dewleta tirk re derbas bibûn û serboriyeke siyasî ya têkçûyî li pey xwe hiştibûn.

Piştî ku, di nav wan partî rêxistinên pir de, Partiya Karkerên Kurdistanê dest bi şerê çekdarî kir, bi derbasbûna demê re, ligel rêxistin û dezgeh û partiyên derd û dora xwe serkêşiya tevgera siyasî ya kurdên Bakur kir û heta niha, dema amadekirina vê lêkolînê. Ew rêxistin û partiyên bakurî yên din, yan biçûk bûn, yan jî hiliyan û bêhêz û bêkes man, yan jî serok û rêberên wan bûn xwedî malper, bûn rojnameger û nivîskar.

Wisa jî di 26’ê adara 1985’an de, li dijî hêzên gerîlayên kurd, dewleta tirk hêzên cerdevanên (Kurd) ava kir û kurdên xwe berdan pêxêla kurdên azadîxwaz. Pê re jî, di qada wêjeyî û rewşenbîrî de, dest bi amadekirina zemîna çêkirina (Kurdên spî) kir. Tabloya siyasî ya wê demê li Bakur ev bû.

Vê yekê çi bi xwe re anî?

Çi têkiliya vê kurteşîroveya siyasî bi romana kurmancî re heye?

Ez ê bêm ser bersiva van pirsan.

Di nav salan de, bi taybetî piştî salên 90’î li Tirkiyê û li bakurê Kuirdistanê, di dîmena wêje û romana kurdî de tenê Mehmed Uzun hate xuyakirin. Ne dîrok ji romana kurdî re ma, ne jî nûnerên ziman û wêjeya kurdî man. Ji bilî çend navên “mirî”, ne kesek berî Mehmed Uzun hebû û ne jî kesek piştî wî. Gelo ev rewş çawa hate holê?. Bi rastî rewş wisa bû?, yan jî ev rewş aliyekî rastiyê bû, ku bi dilê hin aliyan bû û aliyên din yên vê rewşê bi israr dihate binaxkirin û veşartin?

Çend gotinên giştî di der barê romanên Mehmed Uzun de:

Mehmed Uzun heft romanên kurdî li pey xwe hiştin.(Tu-1984, Rojek ji rojên Evdalê Zeynikê-1987, Mirina kalekî rind-1989, Siya evînê-1991, Bîra qederê-1995, Ronî mîna evînê, tarî mîna mirinê-1998, Hawara Dîcleyê-2001-du cild.) Di nav nifşê xwe de, siyasetmedarê herî zêde guh da aliyê xwe yê nivîskariyê. Yê xwedî hejmareke herî pire ji romanan. Piraniya romanên wî biyografîk in, anku jiyana kesayetiyên naskirî yên dîroka kurdan in. Mîna Celadet Bedirxan, Memdûh Selîm Beg, Evdalê Zeynikê, dengbêj û her wisa.

Wekî tê zanîn, ev şêwe, nivîsandina romanan li ser jînenîgariya kesayetiyên dîrokî û naskirî, hêsantirîn şêwe ye. Ev hêsanî pala xwe dide van her du sedeman. Yek jê ew e ku ev kesayetên navdar li cem xelkê gelekî hezkirî û naskirî ne, wiha jî her kes mereqa jînanîgariya wan dike. Di nav xelkê de, berî ku bêne nivîsandin, xwendevanên van romanan hazir in. Navekî wekî yê C.Bedirxan, yan jî Evdalê Zeynikê bi serê xwe dikare bibe sedema bidestxistina romanê. Nexasim li cem kurdan û di vê dema hişyariya neteweyî û bilindbûna asta tekoşîna siyasî de ku tîbûneke mezin ji naskirina dîrokê re bi xwe re anîbû.

Sedema din jî ew e ku, ji bo nivîskarê romanê meteryal û melzeme hema hema li ber dest hazir in. Piştî lêkolîneke biçûk mirov dikare bibe xwedî agahî û zanebûnên berfireh li ser tevna romana ku tê nivîsandin. Anku mijar û melzeme amade ne, nivîskar bi hesanî dikare wan bîne cem hev û romaneke (qalind) binîvisîne.

Dema mirov van romanan bi hûrbînî dixwîne, mirov bê kedeke mezin li dehên şaşîtî û kêmasiyên girêdayî naveroka romanan, wisa jî li likumandinên mezin di awayê honandina tevnên van romanan yên sist û dirêjkirî û jihevvezilandî, rast tê.

Lê, heta mirov li paşxaneya siyasî ya vê mijarê nekole, mirov nikare bigihêje bersiveke zelal ji wan pirsên me yên ku me li jor kiribûn re. Ev paşxaneya siyasî hem xwe dispêre kesayetiya Mehmed Uzun û xisletên wî yên takekesane û helwestên wî, hem jî xwe dispêre pirojeya demdirêj ya dewleta tirk û bandora dewletê di çêkirina zihniyeta kurdan a siyasî de. Bi awayekî ku tevgera kurdan a siyasî, bi taybetî di mijara ziman û wêjeyê de, dibe kopiyeke berevajî ji zihniyeta wê dewleta ku li hember wê şer dike.

　........................Nivîs didome...................................

Di xeleka bê de, wê ev mijar bêhtir bê zelalkirin, herwisa wê li ser derewên Yaşar Kemal yên di derbarê Mehmed Uzun û romanên wî de be.

**

Ev nivîs di kovara W'yê, di hejmara 31'ê, di dosyaya li ser romana kurdî de hatiye weşandin.　

helimyusiv@hotmail.com

 

**

Beşa yekem a vê nivîsê:

Nifşê bêjî - 1: Qeyikên romana kurmancî di nav pêlên siyasetê de 

 

 

Parve bike:

---

---

---

---

---