Xeleka dawî: Nifşê bêjî - 5: Qeyikên romana kurmancî di nav pelên siyasetê de  

Romannivîsên qonaxa salên 2000 heta 2010'an

Ji bo binavkirina nifşekî, mirov nikare wî di nav deh salan de asê bihêle. Dibe ku dabeşkirina navan û berheman li gor demê, an ku di hundirê deh salan de, alîkariya me ji bo pêvajoya lêkolînê û zelalkirina danasînê bike, lê ji bo binavkirina nifşê nû yê romana kurmancî, divê mirov nav û berhemên her du qonaxên dawiyê bîne cem hev:

1- Adil Zozanî
1- Kejê (Pêrî-2001)
2- Mişextî (Lîs-2009)

2- Reşad Akgül
1- Veger (Rewşen-2001 )
2- Evdalkovî (Mezopotamya- 2004 )

3- Newroz Saîdpour
1- Viyan ( Sî-2002 )

4- Remezan Alan
1- Saturn (Avesta-2002)

5- Mezher Bozan
1- Av zelal bû (1-2-3-4, Pêrî-2002 -2004- 2006-2008)
2- Zêna (Nûbihar - 2007)
3- Zarokên me (Pêrî - 2005)
4- Asim (Pêrî - 2007)

6- Torî
1- Mendik (Berfîn-2002)

7- Kemal Orgun
1-Li Qerexa Şevê Hîvron ( Sî-2002)

8- Omer Dilsoz
1- Hêviyên Birîndar (Aram-2003)
2- Bêhna axê (Berçem - 2005)
3- Neynika dilî (Aram - 2009)

9- Jîr Dilovan
1- Zenga Zêrîn (Mezopotamya-2003)

10- Menaf Osman
1- Girê Şêran “Serhildan” (Aram-2003)

11- Eyup Kiran
1- Dewrêşê Evdî (Mîr-2003)
2- Pilingê Serhedê (Elma, 2005)

12- Jan Dost
1- Mijabad (Belkî - 2003)
2- 3 gav û 3darek. Şeva dawî di jiyana Şêx Seîdê kal de. (Avesta-2007)
3- Mîrname (2008. Avesta)

13- Abbas Abbas
1- Xewnên siyarî (Pêrî - 2004)
2- Şivanê berxan (Pêrî -2004)
3- Dengbêjê picûk (Pêrî - 2005)
4- Helbestvan (Pêrî - 2005)
5- Neviya ciyayekî (pêrî - 2006)

14- Mîran Janbar
1-Ardûda (Lîs - 2004)

15- Riza çolpan
1- Serhatiyên Rustem û nemerdiya namerdan (Veng - 2004)

16- Lokman Ayabe
1-Jar lê Sermest (Belkî - 2004)
2-Gava jiyan (Belkî - 2007)

17- Mehdî Zana
1- Ay dayê (Tevn - 2005)

18- Yaqob Tilermenî
1- Kitim-Sêbareya Mêrdînê 1 (Lîs - 2005)
2- Qerebafon- Sêbareya Mêrdînê 2 (do - 2009)
3- Bavfileh- Sêbareya Mêrdînê 3 (do - 2009)

19- Dilawer Zeraq
1-şevên winda wêneyên meçhûl (Lîs - 2005)

20- Firat Cewerî
1- Payiza Dereng (Nûdem - 2005)
2- Ez ê yekî bikujim (Avesta- 2008)

21- Atilla Barişer
1- Mandalîn (Elma 2005)

22- Sabrî Akbel
1- Evîna Pînhan (Nûbihar - 2006)

23- Diyar Bohtî
1- Gul bişkivîn (Mezopotamya - 2006)
2- Mexmûr (Mezopotamya - 2007)
3- Soryaz (Do - 2008)

24- Serkan Birûsk
1- Sê Terîş (Apec - 2006)

25- Nesîp Tarim
1- Xezal (Belkî – 2007)

26- Yunus Eroglu
1- Nameyek ji Xwedê re (Lîs - 2007)
2- Otobês (Lîs - 2010)

27- Arîn Zîn
1- Ez stêrka sîpan im (Bercem – 2007)

28- Aram Gernas
1- Toqa Lanetê (Doz - 2007)

29- Îlhamî Sertkaya
1- Kilama Sîlanê (Pêrî - 2007)

30- Îbrahîm Osman
1- Evîna mêrxasekî (Lîs - 2008)

31- Edîb Polat
1- Ristemê Zal (Evresel - 2008)

32- Mîr Qasimlo
1- Wêneyên keserê (Pêrî - 2008)
2- Giyanên bahozî (Do - 2009)

33- Şener Ozmen
1- Rojnivîska Spînoza (Lîs - 2008)
2- Pêşbaziya çîrokên neqediyayî (Lîs - 2010)

34- Hesen Huseyin Deniz
1- Hêvî herdem heye (Do - 2008)

35- Zarife Demir
1-Kela Bilind (Apec- 2008)

36- Ali Huseyn Kerim
1-şopa rojên bihurî (Rewşen - 2008)

37- Hesenê Alê
1- Sêwiyên rojhilat (Stil-offset- 2009)

38 - Newaf Mîro
2- Keleşê reş (Pêrî - 2009)

39- Cîhan Roj
1- Gîtara bê têl (Do – 2009)

40- Abdullah Pertev Işik
1-Mirinên bêwext (Astare - 2009 -Istanbul)

41- Mehmet Yilmaz
1-Doktor Dîno (Ava - 2009)

42- Ozgur Kiyak
1-Rêwîyên Bêwelat (Do - 2009) (32)

Di nav van her du qonaxên derbasbûyî de, hin nav û berhem hene ku wê bandora xwe li pêvaoya romanê ya salên pêşiya me jî bikin. Dijwariya karê vî nifşî, ligel tunebûna piştgiriyê, rewşa wî nêzîkî rewşa bêjiyan kiriye.

Nifşê ku bi keda xwe ya takekesane, bi tenê, bêxwedî, bêpişt, bê"çapemenî", bêreklam, bêwerger, bêpere, bêxwendevan, bêdewlet, bêxwedî û bêxwedan, rahiştiye barê pêşxistina wêjeya miletekî parçebûyî û bê dewlet. Her wisa bilindkirina asta zimanekî qedexekirî ku bi hêzên çar dewletên pişaftinkar hatiye dorpêçkirin, ji xwe re kirine mijûlî û erk.

Taybetiya vî nifşî ya sereke ew e, ku bi zimanên dewletên serdest, pêzanînên xwe yên di derbarê romanê û çawatiya nivîsandinê bidest xwe ve anîn û bi zimanê xwe -kurmancî- nivîsandin. Ne derfet hebû ku bi kurdî pirtûkên li ser teoriya romanê, şêwe û metodên teknîkî yên nivîsandinê û dîroka pêvajoya wê, bixwînin. Ne jî romanên kurdî, yan bi kurdî, bi wê hejmara ku tê xwestin, li ber destan hebûn, ku xwe bi zimanê xwe ava bikin. çend navên girîng, di wê navê re, bên mal û milkê zimanên serdest. Ji bilî peyva "regezkurd" ku di vê çarçoveyê de ji danasînê pêve tiştekî nabêje, nikaribû li ser van romanivîsan bê gotin. Ew jî tiştekî li wêjeya kurd zêde nake. Mirov dikare vê rewşa neasayî ya romannivîsên kurd bi du awayan şîrove bike. Aliyê erênî ew e, ev nivîskar ên ku bi zimanekî din xwendin û bi zimanê xwe nivîsandin, man dilsozê zimanê dayikê û bi fedakarî û kedeke mezin xwe gihandin radeya romanivîsandinê. Wisa, ji bo berhemê bixwe jî, zemîna serkeftinê hate amadekirin.

Di romanên li ser rewşa kurdan de, zimanê resen yên kesên romanê bixwe kurdî ye, wisa jî di dema nivîsandinê de, kurdî dimîne. Vê reseniyê, rê li ber bidestxweveanîna kûrahiya rihê civaka kurd û êşên wê yên xedar de jî, vekir. Di romanên ku bi erebî, yan bi tirkî, li ser kurdan têne nivîsandin, nivîskar bixwe neçarî wergera zimanê kesên xwe yên romanê dibe û ev yek bandoreke xerab li asta romanê û ya karekter û zimanê wê dike. Ji bilî wê, romanivîs bixwe dibe şirîk û hevparê talankirina çanda xwe û guheztina hin taybetiyên civaka kurd ber bi zimanê serdestan ve ku di encamê de ji wêjeya wan re dibe mal.

Aliyê neyênî yê vê rewşa "duzimanî" ew e, ku nivîskarê kurd nikaribe xwe bi temamî ji bin siya zihniyet û mentelîteya zimanê dewleta serdest rizgar bike. Forma zimên û awayê avakirin û sazkirina hevokan ya zimanê din, carinan ji bo zimanê romanê yê kurdî dibe sedema zirareke mezin. Bi vî awayî, roman mîna romaneke wergerandî tê xuyakirin. Carinan jî vê bandorê xwe berdida kûrahiya mejî û ramanên nivîskêr. Her çendî nivîskarekî wiha, bi kurdî binîvisîne, lê dîsa jî bi hişmendiya dewleta xwediya zimanê xwendina xwe, tevdigere. Vê bandorê xwe di hin mînakan de nîşan dida, wekî biçûkxistina ziman û wêjeya kurdan, reva ji binavkirina Kurdistanê û xwepêşkêşkirina wekî nivîskarekî pirzimanî an jî niştimanî. Ango bi kurdî dibin alîkarên pilanên dewletên ku kurdî qedexe dikin.

Tevlihevkirina mijaran û pêdiviya têgihiştinê:

Yek ji sîmayên vê rewşa me behs kir tevlihevkirina mijaran e. Mînaka wê, di danûstendinên li ser romanê de, diyar dibin.

Li cîhanê, piştî şerê cîhanê yê duyem û bi avakirina dewletên neteweyî re, danûstendinên li ser romana berî û piştî dema dagirkirin û kolonyalîzmê dest pê kirin. Pêre jî romana nûjen, modern û vê dawiyê jî "postmodern" û piştî wê û her wisa... Bi hevgirêdanek di navbera naverok û formên romanê de hebû. Bi taybetî li cîhana Rojava ku roman wekî serencama "bajaran" û pêşdeçûna çîna birjuwaziyê ve hate girêdan. Şaşîtiya mezin di qada wêjeya kurdî de, ew bû ku kesên hatin û behsa romana kurdî kirin, ew nirxandinên ku li ser romaneke din hatibûn holê, ji xwe re kirin pal û pişt. Kesên ku xwestin behsa romana kurdî bikin, hatin û behsa çend klîşeyên hazir kirin û her ew klîşe hatin dubarekirin. Geh qala tunebûna romana kurdî dibû, geh jî rastiya rewşa romanê dibû qurbana nirxandinên kesên bê agahdarî ku piraniya wan romanan nexwendine.

Di vê der barê de, divê mirov çend xalên girêdayî taybetiya pêvajoya romana kurdî bibîr bîne:

1- Di demekê de ku li her deverê behsa qonaxên piştî dema dagirkeriyê “kolonyalîzmê" dibû, Kurdistan, wê çaxê û heta niha jî, mêtîngeheke “koloniyeke" di nav dewletan de, parçebûyî ye. Jixwe, wê ev rewş bi her awayî ji welatên din cuda, siya xwe bavêje ser romana kurdî jî.

2- Her çendî roman wekî berhemeke “Burjuwaziyê“ an "bajarvaniyê" û li Rojava ji dayik bûbe, lê dîsa jî ji bo hemû mirovayetiyê bûye mal. Romana nûjen, modern, xwe nema dispêre wan mercên destpêkê yên ku roman derxistin holê. Bi vî awayî, roman ji bo her miletî çi be, ji bo kurdan jî ew e.

Bindestî û parçebûna kurdan û welatê wan, wisa jî qedexekirina zimên, di riya nivîsandina romaneke kurdî ya nûjen de ku di asta romana zimanekî, an miletekî din de be, nabin asteng.

Berevajî wê, rewşa aloz ya kurdan, dikare bibe çavkaniyeke dewlemendiya mijaran, wisa jî ji bo afirandina romanê, bibe zemîneke alîkar.

3- Balkişandina ser taybetiya pêvajoya romana kurdî, nayê wê wateyê, ku romana kurdî ji derveyî pêvajoya romanê ya cîhanê ye.

Balkêş e, her gava ku beramberiyeke wisa çêdibe, bi her awayî, wêjeya kurdî, romana kurdî, pêre jî romanivîsên kurd, têne biçûkxistin.

4- Divê ev her du alî ji nav hev du bêne derxistin, aliyek ev e: paşdemayîn û bindestiya kurdan, parçebûna welêt û tunebûna dewleteke neteweyî, bi yek peyvê “paşdemayîn"a civakî û siyasî.

Aliyê din jî ev e: Rewşa romana kurdî. Ango paşdemayîna kurdan nayê wê wateyê ku romana kurdî jî paşde bimîne. Têkilî heye, lê dibe têkiliyeke berevajî be. Civakeke paşdemayî dikare bibe xwediya wêjeyeke "pêşdeçûyî".

Divê ev rastî, bi awayekî zelal, bêne fêmkirin. Dewletên dagirker dikarin rê li ber hemû projeyên siyasî û civakî yên kurdan bigrin, lê tu artêş û dewlet nikarin rê li ber nivîsandina romaneke xweşik bigrin.

Siyaseta kurdan, heta niha, bi girîngiya wêjeya nivîskî nehisiyaye û bi awayekî ku tê xwestin, dest dirêjî ziman û wêjeya kurdî nekiriye. Vê dawiyê, dewlet, bi girîngiya vê meselê hesiyane û dest avêtin qada ziman û wêjeya kurdî. Hem hewildan ku "nivîskarên xwe yên "kurdînivîs" çêbikin, hem jî mentelîteya xwe, bi kurdî, derbasî wan deverên civaka kurd bikin, ewên ku bi hemû hêza çek û zordariya xwe ya giran nikarîbûn xwe bigihînin wê derê.

Yek ji sedemên girîng yên bêjîbûna nifşên nû yê wêjeya kurdî jî xwe dispêre vê bêtalihiya siyaseta kurdan û birêvebirina vê siyasetê bi zimanê dewletên dagirker.

Dewleta kurdan nîn e. Gelo kurd û tevgera wanî siyasî, ji bo geşbûna romana kurdî, çi dikin?

Pirseke bi vî rengî, hinekî komedî û hinekî jî bi mirov xerîb tê. Ji ber ku tiştek bi vî navî "Romana kurdî" di nav kar û bar û pilan û mijûliyên siyaseta kurdan de, bi hemû dezgehên xwe ve, tune ye.

Girîngtirîn xal, di vê der barê de, tunebûna projeyan e. Anku, dema pilan û pirojeyên "çand û huner û kultûrê" têne danîn, raman û xeyalên birêveberên siyaset û dezgehên kurdan ji lidarxistina festîvalan, her ji çend salan carekê, an çend rojên ji bo semîner û xwendinên wêjeyî, an jî konferansekî zimên bi wêdetir naçe. Du, sê rojan, bi dehên nivîskar û wêjevanan têne cem hev. Yan di nav xirecira muzîk û stiranan re dengê wan naçe tu kesî, yan jî wan çend rojan hev du dibînin, biryar û ramanên xwe ji hev re dibêjin û vedigerin malên xwe û çalakî li wir diqede.

Heta niha haya min jê tune ye ku "butçeyek" biçûçik be jî ji bo romaneke kurdî hatiye veqetandin. Ne ji bo nivîsandinê, ne ji bo belavkirinê, ne jî ji bo wergerandina bo zimanên din.

Heta niha xelateke binirx ji bo wêjeya kurdî, ne li çar parçeyên Kurdistanê, ne jî li derve, nehatiye terxankirin.

Hemû xelatên ku di rojên wêjeyê de têne belavkirin, yan kaxet maxetin ji bo dilxweşkirinê ne, yan jî tiştik miştikên sembolîk û erzan in. Ev yek jî nîşaneke berbiçav e ji nirxdayîna kurdan ji bo berhemên wanî wêjeyî.

Di vê der barê de, ji bilî hewildanên "donkîşotî" yên romanivîsên kurmancî, tiştek li meydanê nayê dîtin.

Bi keda xwe, bi îmkanên xwe yên takekesane, romanivîsê kurmanciyê, mîna bêjiyekî, di nav civakeke ji ziman û rihê xwe yê resen hatiye dûrxistin, li ber xwe dide û bi zimanê dayika xwe yê qedexe dinîvisîne.

Her "bêjiyek" bi tena serê xwe, li deverekê romana xwe, bi kedeke mezin, digihîne ber destê weşangerê kurd. Bi vî awayî "bêjiyek" li vir, "bêjiyek" li wir, bi dilsoziyeke mezin, her yek ji hêla xwe de, taseke av ber dide cihoka romana kurmancî, ya ku êdî rê li ber herikandina ava wê nema dikare bê girtin.

Ji 1995'an û vir de, ew "bêjî" yên belawela, dikarin mîna nifşekî nû, bêne dîtin.

Ew cihoka romana kurmanciyê, hêdî hêdî, dibe çem. Ew çem, roj bi roj, ber xwe fireh dike û berê qeyikên romana kurdî ber bi deryaya mezin ya wêjeya cîhanî ve dajo.

Çend encamên giştî :

- Sal bi sal, hejmara romanivîsên kurmanc zêde dibe. Nîşanên vê yekê jî, hejmara romanivîsên her qonaxekê ji qonaxên ku me behskirine. Diyar e ku wê ev hejmar, di salên li pêşiya me de, hîn zêdetir bibe.

- Zêdebûna hejmara berheman, zêdebûna teknîk, şêwe û awayên honandinê bi xwe re anîn.

- Bi giştî, ev roman nebûn fîlm û rêzefîlm. Derfeta belavbûna berfireh ya van romanan, heta niha, çênebûye. Hem ji girseyên mezin dûr mane, hem jî, dûrî rexne û nirxandinên berfireh man. Nimûneyê awarte hebin, dîsa jî pir hindik in. Wekî mînak, divê meriveke yê romannivîs di asta jina serokomar de be, heta ku romana wî bibe fîlm. Li Başûr, bi îmkanên keça Îbrahîm Ehmed, Hêroxan, ku xanima Serokê Yekîtî Niştimanî Kurdistan (YNK) û serokomarê Iraqê C. Talabanî ye, romana bavê wê "Jana gel" wekî fîlm hate kişandin.

- Hema hema tunebûna jinên romanivîs di kurmanciyê de, ji bilî navekî yan diduyan, nîşaneke ji nîşanên rewşa xerab ya civaka kurd û rewşebîriya wê ye.

- Tev hemû guhertinên ku rewşa cîhanê ya nû, ji piştî salên nodî de, bi xwe re anîn. Tev hilweşandina kelehên îdeolojî û ramanê li seranserê cîhanê û eşkerebûna girîngiya ziman û wêjeyê ji bo her miletî, dîsa jî nivîskarê kurd bi hewildanên xwe yên şexsî û takekesane re, bi tenê, hate hiştin. Romanivîsê kurd jî bi romana xwe ya ku (nayê) xwendin û (nayê) firotin re tenê ma. Wekî mînak, hemû karên ji bo pêşdebirina ziman û wêjeya kurdî, li benda biserketina sosyalîzmê diman. Bawerî ew bû ku wê sosyalîzm hemû pirsgirêkan çareser bike û her wiha, li şûna wê niha "demokrasiyê" cih girtiye...

- Di vê dinyaya global de, ji berê bêhtir, berjewendiyên dewletên dagirker bi hêzên mezin, wekî Amerîka û Ewropayê, re dibin yek. Dibe ku kurd, di eniya pêşdebirina ziman û wêjeya xwe de jî, hemû dinyayê li hember xwe bibînin. Pencere, li her derê li hewildanên pêşdebirin û vejandina ziman û wêjeya kurdî bêne tengkirin.

Wekî mînak, demekê Yekîtiya Sovyetê pencereyek bû, demekê jî hin dewletên Ewropa û Îskadînavya, lê niha...dibe ku dewletên Ewropayê ji bo kurdî, mîna Tirkiyê û Sûriyê tevbigerin. Ev yek li şûna ku kurdan bitirsîne, divê wan li zimanê wan, wêje û çanda wan, germ bike. Kurd, ji bo ziman, wêje û çanda xwe çi bikin, ew e. Ev rastiya giştî, ji bo romanê jî derbas dibe.

- Tev hemû astengiyan, ew deriyê romana kurdî ku li gor rewşa siyasî, geh vedibû û geh jî dihate girtin, ji niha û pê de dê vekirî bimîne û wê tu rewşên siyasî nema karibin wî derî li afirandin û nûkirinê kilît bikin. Ev yek ji bo romanivîsên kurd ezmûneke giran e. Serkeftina di vî warî de ji bo wêjeya me pêdiviyeke bilez e.

Ji bo dîmena romana kurmancî, bi temamî zelal bibe, pêdivî bi agahiyên li ser rewşa vê romanê di nav kurmancên rojhilatê Kurdistanê û kurdên Sovyeta berê de, heye. Her wisa romanên herêma Behdînan li başûrê Kurdstanê. Ev jî mijarên lêkolîneke taybet in, ku wê piştî demekê encam bide.

*****

Ji bo sererastkirina agahiyên di der barê romanivîsan û berhemên wan de, daxwaz ji hemû xwendevan û nivîskaran ew e ku alîkariya me bi sererastkirina agahiyên şaş bikin, her wisa agahiyên nû heta dawiya 2010'an, eger hebin, ji me re bişînin.

***

 

Ev nivîs di kovara W'yê, di hejmara 31'ê, di dosyaya li ser romana kurdî de hatiye weşandin.　

helimyusiv@hotmail.com

 

**

Beşên vê nivîsê di Diyarnameyê de:

Nifşê bêjî - 1: Qeyikên romana kurmancî di nav pêlên siyasetê de 

Nifşê bêjî (2): Romannivîsên navbeynkar an yên “pir” 1980 – 1990

Nifşê bêjî -3: Qeyikên romana kurmancî di nav pelên siyasetê de

Nifşê bêjî - 4: Qeyikên romana kurmancî di nav pelên siyasetê de

 

Parve bike:

---

---

---

---

---